Γνωρίζουμε πολύ λίγο τον εαυτό μας.

Δεν θα ήταν ανακριβές αν λέγαμε πως γνωρίζουμε πολύ λίγο τον εαυτό μας. Ούτε είναι τυχαίο ότι για τον εαυτό, έχουν δοθεί πολλά και διαφορετικά ονόματα όπως: το είναι’ ,η ύπαρξη, η ψυχή, ο χαρακτήρας , η προσωπικότητα . Είναι φανερό πως κάθε όνομα σχετίζεται με διαφορετικό χώρο και χρόνο διερεύνησης. Τα τρία πρώτα με την Φιλοσοφία και την Θρησκεία, ενώ τα τελευταία με την Ψυχολογία και την Ψυχιατρική.
Φυσικά το ‘γνώθι σ’αυτόν’, είναι επιδίωξη κάθε ανθρώπου που σέβεται τον εαυτό του. Όμως ο εαυτός αυστηρά και μόνο σαν έννοια, εμπερικλείει πολλές συνιστώσες και μάλιστα σε μια συνεχή δυναμική αλληλοεπίδρση. Άλλωστε η λεξικολογική πολυμορφία (εαυτός ,είναι ύπαρξη, ψυχή χαρακτήρας , προσωπικότητα ) , δηλώνει την δυσκολία της εννοιολογικής/σημασιολογικής προσέγγισης.

Αλλά και η διάσταση υποκειμενικότητα /αντικειμενικότητα δυσκολεύει ακόμα περισσότερο την αυτογνωσία. Γιατί αυτό που νομίζουμε ότι είμαστε , από αυτό που πραγματικά είμαστε και από αυτό που βλέπουν και πιστεύουν οι άλλοι ότι είμαστε και αντιδρούν σε αυτό , έχουν τεράστια απόκλιση μεταξύ των. Η αλληλοεπίδραση πηγή διορθωτικής μάθησης και εμπειρίας υπακούει στους κανόνες ανάδρασης.(Πομπός → ερέθισμα → Δέκτης → αντίδραση → Πομπός → αντίδραση στην αντίδραση κ.ο.κ)
Η φιλοσοφική θεώρηση του Αριστοτέλη , ‘ Ἡ ψυχή ἐστιν ἐντελέχεια ἡ πρώτη σώματος φυσικοῦ δυνάμει ζωήν ἔχοντος’, φαίνεται να ορίζει την Ψυχή ως πρώτη εντελέχεια, πρώτη εκδήλωση της ζωής, δύναμη ή έξη του οργανισμού να εξελιχθεί, να αναπτύξει και εκφράσει υψηλότερες εκδηλώσεις πνευματικότητας και ψυχισμού. Ωστόσο δεν διευκρινίζει αν η ψυχή είναι εντελέχεια του σώματος, όπως λ.χ ο κυβερνήτης του πλοίου (ο οποίος είναι μεν εντελέχεια, αλλά χωριστή από το πλοίο).
Από την πλευρά της Ψυχολογίας /Ψυχιατρικής οι περισσότερες προσεγγίσεις αποδέχονται και ορίζουν σαν προσωπικότητα, το αποτέλεσμα της πολύπλοκης δυναμικής αλληλοεπίδρασης της γενετικής μας προικοδότησης με τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος . Προσωπικότητα είναι το σύνολο των ιδιαίτερων ψυχικών και πνευματικών χαρακτηριστικών και των τρόπων συμπεριφοράς ενός ατόμου.
Οι βασικότερες προσεγγίσεις είναι :
1.Παραδοσιακός τρόπος προσέγγισης της προσωπικότητας . Δίνεται έμφαση στη έννοια των χαρακτηριστικών (traits ), όπως λ.χ κυριαρχία η εξάρτηση , επιμονή επιθετικότητα, πείσμα, γενναιοδωρία κ.α. Η προσωπικότητα διαμορφώνεται από ένα σύνολο τέτοιων χαρακτηριστικών σταθερά, παγιωμένων, με τρόπο τέτοια ώστε να ορίζουν την μοναδικότητα της ανθρώπινη προσωπικότητας και να διαφοροποιούν το ένα άτομο από το άλλο. Κάθε άτομο διαθέτει μια τέτοια σύνθεση χαρακτηριστικών που είναι μοναδική και τον διαφοροποιεί απ' τον παρακείμενό του (η έννοια της μοναδικότητας). Ερευνητικά χρησιμοποιούνται τα ψυχομετρικά τεστ προσωπικότητας.
2.Κοινωνικός δομισμός. Θεωρεί πρωτεύουσα την επιρροή της αλληλοεπίδρασης με το περιβάλλον και ότι η προσωπικότητα αποτελεί απόρροια των αλληλεπιδράσεων και σχέσεων που αναπτύσσονται στην συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα στην οποία ανήκει το άτομο. Αυτό σημαίνει πως η προσωπικότητα δομείται κοινωνικά και δεν υπαγορεύεται από εσωτερικές δυνάμεις .Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον κόσμο και τον εαυτό του βασιζόμενος σε υποκειμενικές παρατηρήσεις. Δεν υπάρχει αντικειμενική γνώση και αλήθεια .
3.το ρεύμα της κριτικής ψυχολογίας. Οι απόψεις είναι παρεμφερείς με αυτές του κοινωνικού δομισμού είναι αλλά όχι ταυτόσημες. Ασκεί κριτική στον τρόπο με τον οποίο διδάσκεται η παραδοσιακή ψυχολογία και ασκείται η κλινική πρακτική.
Βασικό χαρακτηριστικό και των δύο προσεγγίσεων είναι η κριτική τους στάση απέναντι στις κοινωνικές επιστήμες και βέβαια στην ψυχολογία. Όσο αφορά τον Κοινωνικός δομισμός, εμπερικλείει αρκετά επικίνδυνες παγίδες όπως λ.χ τον πειρασμό την παρέμβασης στο περιβάλλον ‘για την δημιουργία των τέλειων ανθρώπων’. Το όνειρο του Χίτλερ για την Άρεια φυλή.
Η Κλασσική Ψυχολογία και η Ψυχιατρική ακολουθούν τον παραδοσιακό τρόπο προσέγγισης της προσωπικότητας. Με κριτήριο τα βασικά χαρακτηριστικά- και με το αναγνωρισμένο διεθνώς διαγνωστικό σύστημα DSM-IV- οι άνθρωποι κατατάσσονται σε 10 τύπους προσωπικοτήτων που ταξινομούνται σε 3 ομάδες.
Ας σημειωθεί ότι ανάμεσο στην προσωπικότητα και την διαταραχή της προσωπικότητας τα κριτήρια είναι κοινωνικά και σχετίζονται με την συμπεριφορά. (στατιστικό , μέσος όρος , νόρμα, κοινωνικής αποδοχής ,προσωπικής αρμονίας)
Αναφέρονται πολύ περιληπτικά οι προσωπικότητες με κάποια από τα χαρακτηριστικά των ( traits).
Ομάδα Α
Παρανοειδής Προσωπικότητα. Δυσπιστία , καχυποψία για τα κίνητρα , τα λόγια και τις πράξεις των άλλων. Συσχέτιση και αυτοαναφορά ουδέτερων ερεθισμάτων.
Σχιζοειδής Προσωπικότητα. Τάση απόσυρσης από κοινωνικές επαφές και σχέσεις. Αποφυγή συναισθηματικών επενδύσεων και δεσμών.
Σχιζότυπη Προσωπικότητα . Αποφυγή επαφή με τους άλλους ανθρώπους. Συχνά εκκεντρική συμπεριφορά, διαστρεβλώσεις στην ερμηνεία της πραγματικότητας

Ομάδα Β
Αντικοινωνική Προσωπικότητα . Αγνοεί τα δικαιώματα των άλλων, γίνεται εύκολα παραπτωματικός , αναξιόπιστος, μπορεί να παρουσιάσει αρκετά επιθετικές συμπεριφορές

Μεταιχμιακή Προσωπικότητα . Συναισθηματική αστάθεια , παρορμητικότητα, ευμεταβλητότητα στη σκέψη, τη διάθεση και τις σχέσεις με τους άλλους. Συχνά αυτοκαταστροφική διάθεση ή / και αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές

Ιστριονική Προσωπικότητα . Έντονη εκδραμάτιση συναισθημάτων. Επιδιώκει να είναι το κέντρο της προσοχής και συχνά χρησιμοποιεί εκκεντρικά μέσα συμπεριφορές προκειμένου να προκαλέσει το ενδιαφέρον των άλλων.
Ναρκισσιστική Προσωπικότητα . Μειωμένη συναισθηματική κατανόησης για τους άλλους, αισθήματα μεγαλείου και ταυτόχρονα έντονη ανάγκη για την απόκτηση του θαυμασμού των άλλων.

Ομάδα Γ
Αποφευκτική Προσωπικότητα . Αποφυγή κοινωνικών εκδηλώσεων και σχέσεων. Παθολογική ευαισθησία και δυσανεξία στην αρνητική κριτική.

Εξαρτητική Προσωπικότητα Διάθεση για υποτέλεια που μπορεί να οδηγήσει σε θυματοποίηση στην αναζήτηση προστασίας και δέσμευσης από τους άλλους
Ιδεοψυχαναγκαστική Προσωπικότητα Τελειοθηρική συμπεριφορά, επίμονη ενασχόληση με τη διατήρηση της τάξης, την αποφυγή λαθών και τη διατήρηση του ελέγχου.

Κλείνοντας αυτό το κείμενο πρέπει να λεχθεί –αν και σκληρό- ότι η γνώση εαυτού δεν μπορεί να είναι μια αφηρημένη φιλοσοφική έννοια . Είναι η συμπεριφορά μας. Τον εαυτό μας τον ανακαλύπτουμε στις κοινωνικές μας συναλλαγές.
Ίσως ο Καβάφης δίνει μια απάντηση.
Κλεοπάτρα Περισσάκη