Το ψυχικό όργανο δεν έχει ανατομική υπόσταση, αποτελεί επινόηση του Freud, στην προσπάθεια του να περιγράψει τις λειτουργίες του ψυχισμού μας. Το οραματίστηκε σαν όργανο, με δομή και χώρο, από το οποίο απορρέουν οι ψυχικές λειτουργίες. Διατύπωσε πέντε θεωρίες/μοντέλα προκειμένου να το περιγραξει. 1) Τοπογραφική 2) Δομική 3) Δυναμική 4) Οικονομική 5) Γενετική ή αναπτυξιακή.
Στο Τοπογραφικό μοντέλο, εμπερικλείονται το συνειδητό, το προσυνειδητό και το ασυνείδητο (υποσυνείδητο). Είναι διαφορετικοί χώροι, με διαφορετικό υλικό ο κάθε ένας, αλλά δεν αντιστοιχούν σε ανόλογες ανατομικές περιοχές του εγκέφαλου. Είναι σχηματικές έννοιες ψυχικής λειτουργίας, με αμφίδρομή επικοινωνία με ενδιάμεσο το προσυνειδητό. ( συνειδητό ↔ προσυνειδητό ↔ ασυνείδητο (υποσυνείδητο)
Το συνειδητό, είναι το σύνολο των ψυχικών λειτουργιών στην καθημερινή έκφραση της ζωής μας. Είναι η εγρήγορση, η αντίληψη και η ενημερότητα για την πραγματικότητα. Την εξωτερική πραγματικότητα όπως την προσλαμβάνουμε με τα πέντε αισθητήρια όργανα μας, τις αισθήσεις μας. Την εσωτερική πραγματικότητα όπως την επεξεργαζόμαστε στους εγκεφαλικούς νευρώνες μας και βιώνεται σαν σκέψη, φαντασία, επιθυμία και όποια άλλη ανθρώπινη έκφραση.
Το προσυνειδητό, είναι το ψυχικό υλικό για το οποίο δεν έχουμε άμεση επίγνωση, αλλά που μπορούμε να το φέρουμε στο επίπεδο της συνείδησης, εάν διαλέξουμε να εστιάσουμε την προσοχή μας σε αυτό. Είναι ‘αποθηκευμένο΄ εκεί με την ίδια ‘λογική’ που πολλά αντικείμενα του νοικοκυριού μας, φιλοξενούνται στην αποθήκη .
Το ασυνείδητο, είναι το αποκηρυγμένο ψυχικό υλικό που έχει αποβληθεί από το συνειδητό και καταχωνιασθεί στο ασυνείδητο. Αυτό έχει γίνει με τον μηχανισμό της απώθησης. Δεν μπορούμε να το επαναφέρουμε πίσω με συνειδητό εστιασμό της προσοχής. Ωστόσο το υλικό αυτό, έχει δικά του μυστικά μονοπάτια επιστροφής. Το κατορθώνει μέσα από τα όνειρα, τις παραδρομές της γλώσσας, τους ελεύθερους συνειρμούς και φυσικά τα συμπτώματα. Τα σύμπτωμα, -σύμφωνα με την ψυχοδυναμική θεωρία- είναι η μεταμφιεσμένη μορφή του απωθημένου συγκρουσιακού υλικού. Συμπτώματα όπως το άγχος, η καταναγκαστική συμπεριφορά, η φοβία και άπειρα άλλα, είναι η ψυχοσύγκρουση μεταμφιεσμένη. Γιατί μόνο έτσι - μεταμφιεσμένη σε σύμπτωμα-, ξεγελά το εγώ και αναδύεται στο συνειδητό.
Στο Δομικό μοντέλο τοποθετούνται το εκείνο (id), το εγώ και το υπερεγώ. Είναι και αυτά νοητές ενότητες, συστήματα λειτουργιών, στενά διασυνδεδεμένα μεταξύ των.
Το εκείνο, προεγώ, id, ‘κατοικεί’ στο ασυνείδητο. Είναι καθορισμένο γενετικά, έμφυτο. Το νεογέννητο είναι ‘καθαρό εκείνο, id’ υποκινείται δηλαδή μονάχα από ένστικτα, και βιολογικές ανάγκες, τις ενορμήσεις. Σύμφωνα με τον Freud οι βασικές ενορμήσεις είναι δύο. α) η σεξουαλική ενόρμηση (ένστικτο της ζωής ή Έρως libido) είναι μια τάξη ενστίκτων που έχουν σκοπό είτε την προστασία και την διατήρηση της ζωής ( πείνα, δίψα ), είτε με την δημιουργία της ζωής, την διαιώνιση του είδους( σεξουαλικό ένστικτο) Η σεξουαλική ενόρμηση λειτουργεί με βάση την αρχή της ευχαρίστησης της ηδονής . Η ασυνείδητη ψυχική ενέργεια που τροφοδοτεί την ενόρμηση αυτή λέγεται libido η λιβιδινική ενέργεια και είναι πρωταρχική ενέργεια. (στα λατινικά σημαίνει επιθυμώ, λιμπίζομαι).β) η επιθετική, καταστροφική ενόρμηση (ένστικτο θανάτου ή θάνατος), που ο σκοπός της είναι η διάλυση, ο θάνατος. Ας σημειωθεί ότι στην πορεία της ζωής οι ενορμήσεις τροποποιούνται σε κοινωνικές ανάγκες. Αυτό γίνεται με την επιρροή του περιβάλλοντος αλλά και κυρίως, με τις συνειδητές λειτουργίες του εγώ το οποίο υπακούει στην αρχή της πραγματικότητας. Το εγώ επενδύει συναισθηματικά τις ενορμήσεις ώστε αυτές να αποκτούν ψυχική αναπαράσταση, μοναδική για κάθε άνθρωπο, όπως μοναδικό είναι και το δομημένο εγώ. Οι κοινωνικές ανάγκες, η κοινωνικά κίνητρα μας χαρακτηρίζουν πια σαν ιδιότητες εξάρτησης, επιθετικότητας, κυριαρχίας, κτητικότητας, φυγής, οικειότητας και πολλά άλλα .
Το εγώ κατοικεί’ στο συνειδητό. Είναι η οργανωμένη προσωπικότητα μας. Το σύνολο των ψυχικών λειτουργιών που διαμορφώνουν τη σχέση μας με την εσωτερική και εξωτερική πραγματικότητα. ( περιβάλλον). Λειτουργεί με την αρχή της πραγματικότητας. Διακρίνει το πραγματικό και την σημασία των σκέψεων μας. Αντίθετα με το εκείνο, μπορεί να αναβάλλει την άμεση ικανοποίηση των θέλω, να υπολογίσει τις πρέπουσες αντιδράσεις σύμφωνα με την τρέχουσα πραγματικότητα αλλά και να προβλέψει μελλοντικές ανάγκες. Οι λειτουργίες του μας είναι γνωστές ως διανόηση, κρίση, αξιολόγηση και ιεράρχηση διαφόρων καταστάσεων, επίλυση προβλημάτων αλλά επίσης και δημιουργία αμυντικών μηχανισμών. Δεν εξασφαλίζει μόνο την ασφάλεια αλλά και την ευχαρίστηση. Λειτουργεί διαμεσολαβητικά ρυθμιστικά, ανάμεσα στις ενορμήσεις του εκείνο και τις απαγορεύσεις, εντολές του υπερεγώ. Αγωνίζεται να καταστείλει τις συγκρούσεις ανάμεσα στα αντιμαχόμενα μέρη σε συνδυασμό με τις απαιτήσεις του περιβάλλοντος, αλλά και την ικανοποίηση του εκείνο. Χωρίς βέβαια να απειληθεί η ασφάλεια του ατόμου. Συχνά μια επιθυμία του εκείνο έρχεται σε αντίθεση με την πραγματικότητα, και τους κανόνες του υπερεγώ. Τότε το υπερεγώ ‘αναγκάζεται’ να τιμωρήσει με αισθήματα ντροπής, ενοχής, θυμού, και ματαίωσης τα οποία είναι επώδυνα για το εγώ. Το εγώ προκειμένου να αντιμετωπίσει την οδύνη αναπτύσσει τους αμυντικούς μηχανισμούς του. Οι μηχανισμοί αυτοί δεν αναπτύσσονται συνειδητά ούτε χωρίς επικίνδυνα επώδυνο λόγο. Ενεργοποιούνται όταν μια κατάσταση απειλεί σοβαρά την ‘αρμονία’ των τριών ψυχικών τμημάτων ( εκείνο, εγώ, υπερεγώ). Ας σημειωθεί ότι ψυχικές λειτουργίες του εγώ επιτελούνται και σε ασυνείδητο επίπεδο.
Η οργάνωση του εγώ αρχίζει από τη γέννηση και στην ηλικία των τριών ετών, ήδη υπάρχει σαφή αίσθηση του εγώ, συνεχίζεται όμως σε όλη τη ζωή. Η ανάπτυξη ακολουθεί πέντε στάδια, που περιγράφονται στην γενετική ή αναπτυξιακή υπόθεση.
Το Υπερεγώ είναι παντού στο ασυνείδητο στο προσυνείδητο στο συνειδητό. Είναι το αντίθετο του εκείνο, στοχεύει στην τελειότητα. Εμπερικλείει όλες τις αρχές και αξίες που συνθέτουν την ιδανική ηθική, το ‘υπεράνω’. Την καλή η την κακή συμπεριφορά. Αυστηρός Θεός/Δικαστής, τιμωρεί με συναισθήματα ενοχής ‘Ερινύες’ το κάθε ολίσθημα. Το υπερεγώ χτίζεται μαθησιακά με ένα σύστημα αμοιβής και τιμωρία που το διαχειρίζεται η οικογένεια στην αρχή αλλά μετά συμμετέχουν δάσκαλοι, συγγενείς και φίλοι. Ενισχυτές για τις επιθυμητές συμπεριφορές είναι οι επιβραβεύσεις, ενώ για τις ανεπιθύμητες λειτουργούν αποδυναμώτικά η αποδοκιμασία και η τιμωρία. Στην αρχή της ζωής το υπερεγώ δεν είναι παρά μόνο εσωτερίκευση, με άλλα λόγια ο μηχανισμός της ενδοβολής των αξιών του περιβάλλοντος. Προοδευτικά όμως και με τον μηχανισμό της ταυτοποίησης το ενδοβλημένο στο υπερεγώ υλικό αφομοιώνεται επιλεκτικά σε ατομική σταθερή ηθική και πιστεύω. Η ταυτοποίηση εξασφαλίζει την μοναδικότητα του Υπερεγώ γιατί ο τρόπος αφομοίωσης είναι καθαρά ατομικό ζήτημα. Ωστόσο είναι γενικός κανόνας, ότι η τιμωρητική και ενοχοποιητική στάση απέναντι στο παιδί , η οποία δημιουργεί αισθήματα ενοχής και ντροπής, συμβάλει στην δόμηση ενός δύσκαμπτου και τιμωρητικό υπερεγώ. Ένα τέτοιο υπερεγώ , προκαλεί αισθήματα άγχους, ενοχής και ντροπής και αποτελεί τροχοπέδη στην ανάπτυξη ικανοτήτων και την ικανοποίηση φιλοδοξιών.
Εξελικτικά το υπερεγώ, εμφανίζεται αργότερα από το εγώ, στην διάρκεια του οιδιπόδειου συμπλέγματος ( 3ο με 6ο έτος ) και ολοκληρώνεται στην ενήλικη ζωή. Αποτελείται από δύο υποθετικά τμήματα: α) το καθαυτό υπερεγώ, ή ηθική συνείδηση, που αποτελεί τον κριτικό έλεγχο του ατόμου και β) το ιδεώδες του εγώ, που περιλαμβάνει τις ηθικές, θρησκευτικές, κοσμοθεωριές και λοιπές αξίες του ατόμου, τα ιδεώδη, τα ιδανικά και τις φιλοδοξίες του. Σε σύνδεση με το τοπογραφικό και το δομικό μοντέλο της ψυχικής δομής και λειτουργίας, ο Freud περιέγραψε και δύο τύπους διεργασίας της σκέψης, την πρωτογενή διεργασία και τη δευτερογενή διεργασία.
Στο δυναμικό μοντέλο. Διερευνάται η δυναμική συνεργασία και αλληλοεπίδραση του εκείνου (προεγώ id), του εγώ και υπερεγώ, στην διάσταση της ψυχικής σύγκρουσης. Η ψυχική σύγκρουση τόσο σε ένταση, όσο και χαρακτήρα, είναι καθοριστική για την ανάπτυξη και διαμόρφωση της προσωπικότητας. Η αρμονική σχέση του εκείνου, του εγώ και του υπερεγώ χαρακτηρίζει τη λειτουργία του καλά προσαρμοσμένου ανθρώπου, με την καλά οργανωμένη και δυνατή προσωπικότητα. Αντίθετα, η σύγκρουση που διαιωνίζει την δυσαρμονία της δυναμικής ισορροπίας των τριών αυτών τμημάτων, συνεπάγεται τον ανώριμο και αδύνατο χαρακτήρα και τα συμπτώματα νευρωτικού, η ψυχωτικού ή χαρακτήρα. Η σύγκρουση συμβαίνει ανάμεσα στα ένστικτα, τις βιολογικές ανάγκες, τις ενορμήσεις όπως έχουν ήδη περιγραφεί στα πλαίσια του id. Η ασυνείδητη ψυχική ενέργεια (πρωταρχική ενέργεια), που τροφοδοτείται από τις ενορμήσεις, καθορίζει την ενστικτώδης συμπεριφορά, η οποία όπως είναι φυσικό καθοδηγείται από την αρχή της ηδονής ( ευχαρίστησης). Της αρχής δηλαδή που στοχεύει: α) στην αύξηση της ηδονής από την ικανοποίηση των ενστικτωδών αναγκών και όταν αυτό είναι ανέφικτο στη μείωση της ματαίωσης και έντασης, ή οποία προκύπτει από την μη ικανοποίηση των. β) στην αποφυγή ή ελάττωση του πόνου μέσα από την αποφυγή ενεργειών που προκαλούν δυσανεξία στον οργανισμό, ή αποστερούν την ηδονή
Ο Eric Berne ιδρυτής της σχολής της συναλλακτικής ανάλυσης, αναπαριστά την δυναμική υπόθεση των τριών μερών του ατόμου, σαν συναλλακτική σχέση ενός παιδιού, ενός γονέα και ενός ενήλικα. Το παιδί αντιστοιχεί με το εκείνου και εκπροσωπεί τον πρωτόγονο εαυτό μας. Ο γονέας αντιστοιχεί με το υπερεγώ και είναι το υλικό ενδοβολής των ηθικών αξιών απαγορεύσεων και πρέπει. Ο ενήλικας αντιστοιχεί με το εγώ. Είναι ο διαχειριστής των αντικειμενικών εκτιμήσεων και της πραγματικότητας. Με άλλα λόγια ο διαμεσολαβητής ειρηνοποιός, στην μάχη του γονέα με το παιδί, στα μη και πρέπει του πρώτου, στα θέλω του δεύτερου.
Στο οικονομική μοντέλο: Εκτιμάται η κατανομή της ασυνείδητη ψυχικής ενέργειας που τροφοδοτείται από τις ενορμήσεις, τα ένστικτα. Η ενέργεια αυτή που είναι ενστικτώδης, πρωταρχική και έμφυτη (Λιβιδινική) δεν είναι ούτε απεριόριστη ούτε ανεξάντλητη. Για αυτό και πρέπει να ξοδεύεται με ‘σύναιση᾿. Πρέπει να μοιράζεται, να επενδύεται, να μεταφέρεται από το ένα ψυχικό συμβάν σε ένα άλλο με σοφή λογιστική. Το πώς κατανέμεται η ενέργεια αυτή στο σύστημα του οργανισμού είναι συνάρτηση πολλών παράγοντων. Τέτοιοι παράγοντες είναι κατά αρχήν οι βιολογικές ανάγκες, αλλά επίσης και το ατομικό στάδιο ανάπτυξης, οι προσωπικές εμπειρίες και οι τρέχουσες επιδράσεις του περιβαλλοντος. Όταν ένα ποσόν ψυχικής (λιβιδινικής) ενέργειας , έχει επενδυθεί σε κάποιο ψυχικό αντικείμενο τότε χρησιμοποιείται –σύμφωνα με τον Freud- ο όρος Κάθεξη. Για ανακατανομή της ψυχικής ενέργειας από το ένα ψυχικό συμβάν ή φαινόμενο σε ένα άλλο, χρησιμοποιείται ο όρος Μετατόπιση. Σε κάθε περίπτωση η ενστικτώδη συμπεριφορά καθοδηγείται από την αρχή της ηδονής όπως έχει ήδη αναφερθεί και στο δυναμικό μοντέλο.
Στο Γενετικό ή αναπτυξιακό μοντέλο.( εξελικτική διαδρομή). Περιγράφονται πέντε αναπτυξιακές φάσεις ( στάδια), με βάσει το που εντοπίζεται η ευχαρίστηση, το ποιες είναι οι ερωτογενείς περιοχές ανάλογα με την ηλικία.
1) στοματικό στάδιο, από την ηλικία των 0 ως18 μηνών
2) πρωκτικό στάδιο, από την ηλικία των 18 μηνών ως 3 ετών
3) φαλλικό ή οιδιπόδειο στάδιο, από την ηλικία των 3 ετών ως 6 ετών.
4) στάδιο λανθάνουσας σεξουαλικότητας από την ηλικία των 6 ετών ως την προεβηφεία
5) στάδιο ετερόφυλης σεξουαλικότητας από την προεβηφεία στη ωριμότητα για όλη την ενήλικη ζωή.
Οι μηχανισμοί άμυνας που λειτουργούν κατά την εξελικτική διαδρομή είναι η καθήλωση και η οπισθοδρόμηση/παλινρόμηση.
Καθήλωση στο στοματικό στάδιο στην ηλικία δηλαδή που υπάρχει η μεγαλύτερη εξάρτηση, συνεπάγεται περισσότερες ανάγκες εξάρτησης στην ενήλική ζωή. Δεν είναι μόνο το κάπνισμα η ο αλκοολισμός, είναι και το αίσθημα του ανικανοποίητου. Οι ‘αχόρταγοι και διψασμένοι για αγάπη’ άνθρωποι είναι εξαρτημένες προσωπικότητες. Καθήλωση στο πρωκτικό στάδιο όπου προέχει η άσκηση του ελέγχου των σφικτήρων διαμορφώνει τον λεγόμενο ‘πρωκτικό χαρακτήρα’ ο οποίος διακρίνεται για πείσμα ( σαν αντίδραση στην απαίτηση της μητέρας για έλεγχο των σφικτήρων ), η για τσιγκουνιά ( σχετίζεται με την ‘δυσκολία αποχωρισμού’ των περιττωμάτων). Είναι οι ιδεοψυχαναγκαστικές προσωπικότητες.
Πολλά επίσης έχουν λεχθεί για την οιδιπόδεια καθήλωση, αλλά ασφαλώς απαιτείται χωριστή περιγραφή. Το ίδιο ισχύει και για τους μηχανισμούς άμυνας του εγώ.
Στο Τοπογραφικό μοντέλο, εμπερικλείονται το συνειδητό, το προσυνειδητό και το ασυνείδητο (υποσυνείδητο). Είναι διαφορετικοί χώροι, με διαφορετικό υλικό ο κάθε ένας, αλλά δεν αντιστοιχούν σε ανόλογες ανατομικές περιοχές του εγκέφαλου. Είναι σχηματικές έννοιες ψυχικής λειτουργίας, με αμφίδρομή επικοινωνία με ενδιάμεσο το προσυνειδητό. ( συνειδητό ↔ προσυνειδητό ↔ ασυνείδητο (υποσυνείδητο)
Το συνειδητό, είναι το σύνολο των ψυχικών λειτουργιών στην καθημερινή έκφραση της ζωής μας. Είναι η εγρήγορση, η αντίληψη και η ενημερότητα για την πραγματικότητα. Την εξωτερική πραγματικότητα όπως την προσλαμβάνουμε με τα πέντε αισθητήρια όργανα μας, τις αισθήσεις μας. Την εσωτερική πραγματικότητα όπως την επεξεργαζόμαστε στους εγκεφαλικούς νευρώνες μας και βιώνεται σαν σκέψη, φαντασία, επιθυμία και όποια άλλη ανθρώπινη έκφραση.
Το προσυνειδητό, είναι το ψυχικό υλικό για το οποίο δεν έχουμε άμεση επίγνωση, αλλά που μπορούμε να το φέρουμε στο επίπεδο της συνείδησης, εάν διαλέξουμε να εστιάσουμε την προσοχή μας σε αυτό. Είναι ‘αποθηκευμένο΄ εκεί με την ίδια ‘λογική’ που πολλά αντικείμενα του νοικοκυριού μας, φιλοξενούνται στην αποθήκη .
Το ασυνείδητο, είναι το αποκηρυγμένο ψυχικό υλικό που έχει αποβληθεί από το συνειδητό και καταχωνιασθεί στο ασυνείδητο. Αυτό έχει γίνει με τον μηχανισμό της απώθησης. Δεν μπορούμε να το επαναφέρουμε πίσω με συνειδητό εστιασμό της προσοχής. Ωστόσο το υλικό αυτό, έχει δικά του μυστικά μονοπάτια επιστροφής. Το κατορθώνει μέσα από τα όνειρα, τις παραδρομές της γλώσσας, τους ελεύθερους συνειρμούς και φυσικά τα συμπτώματα. Τα σύμπτωμα, -σύμφωνα με την ψυχοδυναμική θεωρία- είναι η μεταμφιεσμένη μορφή του απωθημένου συγκρουσιακού υλικού. Συμπτώματα όπως το άγχος, η καταναγκαστική συμπεριφορά, η φοβία και άπειρα άλλα, είναι η ψυχοσύγκρουση μεταμφιεσμένη. Γιατί μόνο έτσι - μεταμφιεσμένη σε σύμπτωμα-, ξεγελά το εγώ και αναδύεται στο συνειδητό.
Στο Δομικό μοντέλο τοποθετούνται το εκείνο (id), το εγώ και το υπερεγώ. Είναι και αυτά νοητές ενότητες, συστήματα λειτουργιών, στενά διασυνδεδεμένα μεταξύ των.
Το εκείνο, προεγώ, id, ‘κατοικεί’ στο ασυνείδητο. Είναι καθορισμένο γενετικά, έμφυτο. Το νεογέννητο είναι ‘καθαρό εκείνο, id’ υποκινείται δηλαδή μονάχα από ένστικτα, και βιολογικές ανάγκες, τις ενορμήσεις. Σύμφωνα με τον Freud οι βασικές ενορμήσεις είναι δύο. α) η σεξουαλική ενόρμηση (ένστικτο της ζωής ή Έρως libido) είναι μια τάξη ενστίκτων που έχουν σκοπό είτε την προστασία και την διατήρηση της ζωής ( πείνα, δίψα ), είτε με την δημιουργία της ζωής, την διαιώνιση του είδους( σεξουαλικό ένστικτο) Η σεξουαλική ενόρμηση λειτουργεί με βάση την αρχή της ευχαρίστησης της ηδονής . Η ασυνείδητη ψυχική ενέργεια που τροφοδοτεί την ενόρμηση αυτή λέγεται libido η λιβιδινική ενέργεια και είναι πρωταρχική ενέργεια. (στα λατινικά σημαίνει επιθυμώ, λιμπίζομαι).β) η επιθετική, καταστροφική ενόρμηση (ένστικτο θανάτου ή θάνατος), που ο σκοπός της είναι η διάλυση, ο θάνατος. Ας σημειωθεί ότι στην πορεία της ζωής οι ενορμήσεις τροποποιούνται σε κοινωνικές ανάγκες. Αυτό γίνεται με την επιρροή του περιβάλλοντος αλλά και κυρίως, με τις συνειδητές λειτουργίες του εγώ το οποίο υπακούει στην αρχή της πραγματικότητας. Το εγώ επενδύει συναισθηματικά τις ενορμήσεις ώστε αυτές να αποκτούν ψυχική αναπαράσταση, μοναδική για κάθε άνθρωπο, όπως μοναδικό είναι και το δομημένο εγώ. Οι κοινωνικές ανάγκες, η κοινωνικά κίνητρα μας χαρακτηρίζουν πια σαν ιδιότητες εξάρτησης, επιθετικότητας, κυριαρχίας, κτητικότητας, φυγής, οικειότητας και πολλά άλλα .
Το εγώ κατοικεί’ στο συνειδητό. Είναι η οργανωμένη προσωπικότητα μας. Το σύνολο των ψυχικών λειτουργιών που διαμορφώνουν τη σχέση μας με την εσωτερική και εξωτερική πραγματικότητα. ( περιβάλλον). Λειτουργεί με την αρχή της πραγματικότητας. Διακρίνει το πραγματικό και την σημασία των σκέψεων μας. Αντίθετα με το εκείνο, μπορεί να αναβάλλει την άμεση ικανοποίηση των θέλω, να υπολογίσει τις πρέπουσες αντιδράσεις σύμφωνα με την τρέχουσα πραγματικότητα αλλά και να προβλέψει μελλοντικές ανάγκες. Οι λειτουργίες του μας είναι γνωστές ως διανόηση, κρίση, αξιολόγηση και ιεράρχηση διαφόρων καταστάσεων, επίλυση προβλημάτων αλλά επίσης και δημιουργία αμυντικών μηχανισμών. Δεν εξασφαλίζει μόνο την ασφάλεια αλλά και την ευχαρίστηση. Λειτουργεί διαμεσολαβητικά ρυθμιστικά, ανάμεσα στις ενορμήσεις του εκείνο και τις απαγορεύσεις, εντολές του υπερεγώ. Αγωνίζεται να καταστείλει τις συγκρούσεις ανάμεσα στα αντιμαχόμενα μέρη σε συνδυασμό με τις απαιτήσεις του περιβάλλοντος, αλλά και την ικανοποίηση του εκείνο. Χωρίς βέβαια να απειληθεί η ασφάλεια του ατόμου. Συχνά μια επιθυμία του εκείνο έρχεται σε αντίθεση με την πραγματικότητα, και τους κανόνες του υπερεγώ. Τότε το υπερεγώ ‘αναγκάζεται’ να τιμωρήσει με αισθήματα ντροπής, ενοχής, θυμού, και ματαίωσης τα οποία είναι επώδυνα για το εγώ. Το εγώ προκειμένου να αντιμετωπίσει την οδύνη αναπτύσσει τους αμυντικούς μηχανισμούς του. Οι μηχανισμοί αυτοί δεν αναπτύσσονται συνειδητά ούτε χωρίς επικίνδυνα επώδυνο λόγο. Ενεργοποιούνται όταν μια κατάσταση απειλεί σοβαρά την ‘αρμονία’ των τριών ψυχικών τμημάτων ( εκείνο, εγώ, υπερεγώ). Ας σημειωθεί ότι ψυχικές λειτουργίες του εγώ επιτελούνται και σε ασυνείδητο επίπεδο.
Η οργάνωση του εγώ αρχίζει από τη γέννηση και στην ηλικία των τριών ετών, ήδη υπάρχει σαφή αίσθηση του εγώ, συνεχίζεται όμως σε όλη τη ζωή. Η ανάπτυξη ακολουθεί πέντε στάδια, που περιγράφονται στην γενετική ή αναπτυξιακή υπόθεση.
Το Υπερεγώ είναι παντού στο ασυνείδητο στο προσυνείδητο στο συνειδητό. Είναι το αντίθετο του εκείνο, στοχεύει στην τελειότητα. Εμπερικλείει όλες τις αρχές και αξίες που συνθέτουν την ιδανική ηθική, το ‘υπεράνω’. Την καλή η την κακή συμπεριφορά. Αυστηρός Θεός/Δικαστής, τιμωρεί με συναισθήματα ενοχής ‘Ερινύες’ το κάθε ολίσθημα. Το υπερεγώ χτίζεται μαθησιακά με ένα σύστημα αμοιβής και τιμωρία που το διαχειρίζεται η οικογένεια στην αρχή αλλά μετά συμμετέχουν δάσκαλοι, συγγενείς και φίλοι. Ενισχυτές για τις επιθυμητές συμπεριφορές είναι οι επιβραβεύσεις, ενώ για τις ανεπιθύμητες λειτουργούν αποδυναμώτικά η αποδοκιμασία και η τιμωρία. Στην αρχή της ζωής το υπερεγώ δεν είναι παρά μόνο εσωτερίκευση, με άλλα λόγια ο μηχανισμός της ενδοβολής των αξιών του περιβάλλοντος. Προοδευτικά όμως και με τον μηχανισμό της ταυτοποίησης το ενδοβλημένο στο υπερεγώ υλικό αφομοιώνεται επιλεκτικά σε ατομική σταθερή ηθική και πιστεύω. Η ταυτοποίηση εξασφαλίζει την μοναδικότητα του Υπερεγώ γιατί ο τρόπος αφομοίωσης είναι καθαρά ατομικό ζήτημα. Ωστόσο είναι γενικός κανόνας, ότι η τιμωρητική και ενοχοποιητική στάση απέναντι στο παιδί , η οποία δημιουργεί αισθήματα ενοχής και ντροπής, συμβάλει στην δόμηση ενός δύσκαμπτου και τιμωρητικό υπερεγώ. Ένα τέτοιο υπερεγώ , προκαλεί αισθήματα άγχους, ενοχής και ντροπής και αποτελεί τροχοπέδη στην ανάπτυξη ικανοτήτων και την ικανοποίηση φιλοδοξιών.
Εξελικτικά το υπερεγώ, εμφανίζεται αργότερα από το εγώ, στην διάρκεια του οιδιπόδειου συμπλέγματος ( 3ο με 6ο έτος ) και ολοκληρώνεται στην ενήλικη ζωή. Αποτελείται από δύο υποθετικά τμήματα: α) το καθαυτό υπερεγώ, ή ηθική συνείδηση, που αποτελεί τον κριτικό έλεγχο του ατόμου και β) το ιδεώδες του εγώ, που περιλαμβάνει τις ηθικές, θρησκευτικές, κοσμοθεωριές και λοιπές αξίες του ατόμου, τα ιδεώδη, τα ιδανικά και τις φιλοδοξίες του. Σε σύνδεση με το τοπογραφικό και το δομικό μοντέλο της ψυχικής δομής και λειτουργίας, ο Freud περιέγραψε και δύο τύπους διεργασίας της σκέψης, την πρωτογενή διεργασία και τη δευτερογενή διεργασία.
Στο δυναμικό μοντέλο. Διερευνάται η δυναμική συνεργασία και αλληλοεπίδραση του εκείνου (προεγώ id), του εγώ και υπερεγώ, στην διάσταση της ψυχικής σύγκρουσης. Η ψυχική σύγκρουση τόσο σε ένταση, όσο και χαρακτήρα, είναι καθοριστική για την ανάπτυξη και διαμόρφωση της προσωπικότητας. Η αρμονική σχέση του εκείνου, του εγώ και του υπερεγώ χαρακτηρίζει τη λειτουργία του καλά προσαρμοσμένου ανθρώπου, με την καλά οργανωμένη και δυνατή προσωπικότητα. Αντίθετα, η σύγκρουση που διαιωνίζει την δυσαρμονία της δυναμικής ισορροπίας των τριών αυτών τμημάτων, συνεπάγεται τον ανώριμο και αδύνατο χαρακτήρα και τα συμπτώματα νευρωτικού, η ψυχωτικού ή χαρακτήρα. Η σύγκρουση συμβαίνει ανάμεσα στα ένστικτα, τις βιολογικές ανάγκες, τις ενορμήσεις όπως έχουν ήδη περιγραφεί στα πλαίσια του id. Η ασυνείδητη ψυχική ενέργεια (πρωταρχική ενέργεια), που τροφοδοτείται από τις ενορμήσεις, καθορίζει την ενστικτώδης συμπεριφορά, η οποία όπως είναι φυσικό καθοδηγείται από την αρχή της ηδονής ( ευχαρίστησης). Της αρχής δηλαδή που στοχεύει: α) στην αύξηση της ηδονής από την ικανοποίηση των ενστικτωδών αναγκών και όταν αυτό είναι ανέφικτο στη μείωση της ματαίωσης και έντασης, ή οποία προκύπτει από την μη ικανοποίηση των. β) στην αποφυγή ή ελάττωση του πόνου μέσα από την αποφυγή ενεργειών που προκαλούν δυσανεξία στον οργανισμό, ή αποστερούν την ηδονή
Ο Eric Berne ιδρυτής της σχολής της συναλλακτικής ανάλυσης, αναπαριστά την δυναμική υπόθεση των τριών μερών του ατόμου, σαν συναλλακτική σχέση ενός παιδιού, ενός γονέα και ενός ενήλικα. Το παιδί αντιστοιχεί με το εκείνου και εκπροσωπεί τον πρωτόγονο εαυτό μας. Ο γονέας αντιστοιχεί με το υπερεγώ και είναι το υλικό ενδοβολής των ηθικών αξιών απαγορεύσεων και πρέπει. Ο ενήλικας αντιστοιχεί με το εγώ. Είναι ο διαχειριστής των αντικειμενικών εκτιμήσεων και της πραγματικότητας. Με άλλα λόγια ο διαμεσολαβητής ειρηνοποιός, στην μάχη του γονέα με το παιδί, στα μη και πρέπει του πρώτου, στα θέλω του δεύτερου.
Στο οικονομική μοντέλο: Εκτιμάται η κατανομή της ασυνείδητη ψυχικής ενέργειας που τροφοδοτείται από τις ενορμήσεις, τα ένστικτα. Η ενέργεια αυτή που είναι ενστικτώδης, πρωταρχική και έμφυτη (Λιβιδινική) δεν είναι ούτε απεριόριστη ούτε ανεξάντλητη. Για αυτό και πρέπει να ξοδεύεται με ‘σύναιση᾿. Πρέπει να μοιράζεται, να επενδύεται, να μεταφέρεται από το ένα ψυχικό συμβάν σε ένα άλλο με σοφή λογιστική. Το πώς κατανέμεται η ενέργεια αυτή στο σύστημα του οργανισμού είναι συνάρτηση πολλών παράγοντων. Τέτοιοι παράγοντες είναι κατά αρχήν οι βιολογικές ανάγκες, αλλά επίσης και το ατομικό στάδιο ανάπτυξης, οι προσωπικές εμπειρίες και οι τρέχουσες επιδράσεις του περιβαλλοντος. Όταν ένα ποσόν ψυχικής (λιβιδινικής) ενέργειας , έχει επενδυθεί σε κάποιο ψυχικό αντικείμενο τότε χρησιμοποιείται –σύμφωνα με τον Freud- ο όρος Κάθεξη. Για ανακατανομή της ψυχικής ενέργειας από το ένα ψυχικό συμβάν ή φαινόμενο σε ένα άλλο, χρησιμοποιείται ο όρος Μετατόπιση. Σε κάθε περίπτωση η ενστικτώδη συμπεριφορά καθοδηγείται από την αρχή της ηδονής όπως έχει ήδη αναφερθεί και στο δυναμικό μοντέλο.
Στο Γενετικό ή αναπτυξιακό μοντέλο.( εξελικτική διαδρομή). Περιγράφονται πέντε αναπτυξιακές φάσεις ( στάδια), με βάσει το που εντοπίζεται η ευχαρίστηση, το ποιες είναι οι ερωτογενείς περιοχές ανάλογα με την ηλικία.
1) στοματικό στάδιο, από την ηλικία των 0 ως18 μηνών
2) πρωκτικό στάδιο, από την ηλικία των 18 μηνών ως 3 ετών
3) φαλλικό ή οιδιπόδειο στάδιο, από την ηλικία των 3 ετών ως 6 ετών.
4) στάδιο λανθάνουσας σεξουαλικότητας από την ηλικία των 6 ετών ως την προεβηφεία
5) στάδιο ετερόφυλης σεξουαλικότητας από την προεβηφεία στη ωριμότητα για όλη την ενήλικη ζωή.
Οι μηχανισμοί άμυνας που λειτουργούν κατά την εξελικτική διαδρομή είναι η καθήλωση και η οπισθοδρόμηση/παλινρόμηση.
Καθήλωση στο στοματικό στάδιο στην ηλικία δηλαδή που υπάρχει η μεγαλύτερη εξάρτηση, συνεπάγεται περισσότερες ανάγκες εξάρτησης στην ενήλική ζωή. Δεν είναι μόνο το κάπνισμα η ο αλκοολισμός, είναι και το αίσθημα του ανικανοποίητου. Οι ‘αχόρταγοι και διψασμένοι για αγάπη’ άνθρωποι είναι εξαρτημένες προσωπικότητες. Καθήλωση στο πρωκτικό στάδιο όπου προέχει η άσκηση του ελέγχου των σφικτήρων διαμορφώνει τον λεγόμενο ‘πρωκτικό χαρακτήρα’ ο οποίος διακρίνεται για πείσμα ( σαν αντίδραση στην απαίτηση της μητέρας για έλεγχο των σφικτήρων ), η για τσιγκουνιά ( σχετίζεται με την ‘δυσκολία αποχωρισμού’ των περιττωμάτων). Είναι οι ιδεοψυχαναγκαστικές προσωπικότητες.
Πολλά επίσης έχουν λεχθεί για την οιδιπόδεια καθήλωση, αλλά ασφαλώς απαιτείται χωριστή περιγραφή. Το ίδιο ισχύει και για τους μηχανισμούς άμυνας του εγώ.
Κλεοπάτρα Περισσάκη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου